مقدمه

عسل، این شهد طلایی طبیعت، از دیرباز نه تنها به عنوان یک شیرین‌کننده طبیعی، بلکه به دلیل خواص درمانی بی‌نظیرش مورد توجه بشر بوده است. در میان انواع عسل‌های تک‌گل، عسل مرکبات (Citrus Honey) جایگاه منحصربه‌فردی در بازار جهانی دارد. بر اساس گزارش سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO, 2023)، سهم عسل مرکبات در تجارت جهانی عسل‌های تک‌گل به ۲۳ درصد رسیده است، که این امر ناشی از عطر متمایز، طعم ملایم و خواص سلامت‌بخش مرتبط با ترکیبات زیست‌فعال آن نظیر متیل گلیوکسال، ترکیبات فنلی و اسیدهای آمینه است (Karabagias و همکاران، 2020).

اگرچه تولید این عسل عمدتاً در مناطق مدیترانه‌ای (مانند اسپانیا و ایتالیا) و آمریکای جنوبی متمرکز است، کشورهایی مانند ایران با دارا بودن بیش از ۳۰۰ هزار هکتار باغ مرکبات (آمار وزارت جهاد کشاورزی، ۱۴۰۲)، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به قطب تولید عسل مرکبات در خاورمیانه دارند. با این حال، مطالعات اندکی به بررسی ویژگی‌های عسل مرکبات ایرانی و چالش‌های اصالت‌سنجی آن پرداخته‌اند.

چالش اصلی در تضمین کیفیت عسل مرکبات، تشخیص اصالت گیاهی و جغرافیایی آن است. به دلیل شباهت ساختار گرده‌های گونه‌های مختلف مرکبات (نظیر پرتقال، نارنگی و گریپ فروت)، روش سنتی ملیسوپالینولوژی (Melissopalynology) اغلب قادر به تمایز دقیق منشاء گیاهی این عسل نیست (Svecnjak و همکاران، 2019). از سوی دیگر، تقاضای بالای بازار و ارزش اقتصادی این محصول، آن را به هدفی جذاب برای تقلب‌های غذایی (مانند افزودن شربت ذرت یا عسل‌های بی‌کیفیت) تبدیل کرده است (EU Honey Directive, 2023).

مطالعات اخیر نشان می‌دهد که ترکیبات فرار (VOCs) و پروفیل ایزوتوپ‌های پایدار (δ۱۳C) می‌توانند به عنوان نشانگرهای شیمیایی نوین برای ردیابی اصالت عسل مرکبات استفاده شوند (Nespica و همکاران، 2021). با این حال، عدم وجود یک پایگاه داده جامع از ویژگی‌های عسل مرکبات در مناطق مختلف (به ویژه خاورمیانه)، اجرای این روش‌ها را با محدودیت مواجه ساخته است.

هدف این مطالعه، ارائه یک بررسی سیستماتیک از ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی، چالش‌های اصالت‌سنجی و راهکارهای نوین مقابله با تقلب در عسل مرکبات با تمرکز بر نمونه‌های ایرانی است. این پژوهش برای اولین بار به مقایسه کمی ترکیبات زیست‌فعال عسل مرکبات ایران با نمونه‌های اروپایی و آمریکایی می‌پردازد و راهکارهایی برای استانداردسازی منطقه‌ای پیشنهاد می‌دهد.

مواد و روش‌ها

 این پژوهش به صورت یک مطالعه مروری سیستماتیک با هدف بررسی ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی، چالش‌های اصالت‌سنجی و راهکارهای بهبود کیفیت عسل مرکبات طراحی شد. داده‌ها از پایگاه‌های علمی معتبر شامل PubMed، ScienceDirect، Scopus و Google Scholar با استفاده از کلیدواژه‌های ترکیبی نظیر «Citrus Honey»، «Melissopalynology»، «Honey Adulteration» و «Iranian Honey» در بازه زمانی ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۳ گردآوری شدند. مقالات واردشده در این مطالعه می‌بایست در مجلات دارای رتبه Q1 تا Q3 منتشر شده باشند و به طور خاص به تحلیل ترکیبات زیست‌فعال، روش‌های تشخیص تقلب یا ویژگی‌های حسی عسل مرکبات پرداخته باشند. مطالعاتی که فاقد داده‌های کمی یا روش‌شناسی شفاف بودند، از فرآیند تحلیل حذف شدند.

 داده‌های استخراج شده شامل پارامترهای فیزیکوشیمیایی (نظیر pH، رطوبت و هدایت الکتریکی)، ترکیبات شیمیایی (از جمله ترکیبات فنلی، متیل گلیوکسال و پروفیل ایزوتوپ‌های پایدار) و داده‌های ملیسوپالینولوژیک (درصد گرده مرکبات و طبقه‌بندی بر اساس استاندارد Maurizio) بودند. کیفیت مقالات منتخب با استفاده از چک‌لیست PRISMA 2020 ارزیابی شد که معیارهایی نظیر شفافیت روش‌شناسی، حجم نمونه و اعتبار ابزارهای تحلیلی (مانند HPLC و GC-MS) را در نظر می‌گرفت.

 برای تحلیل داده‌ها، از نرم‌افزار SPSS نسخه ۲۸ جهت محاسبه میانگین و انحراف معیار پارامترهای کمی استفاده شد. همچنین، توزیع جغرافیایی مناطق اصلی تولید عسل مرکبات با بهره‌گیری از نرم‌افزار ArcGIS نقشه‌برداری شد. در بخشی از این مطالعه، ۲۰ نمونه عسل مرکبات از مناطق شمالی (مازندران و گیلان) و جنوبی ایران (فارس) جمع‌آوری گردید. این نمونه‌ها مطابق با استاندارد AOAC 969.38 برای سنجش pH و رطوبت مورد آزمایش قرار گرفتند، و ترکیبات فرار آن‌ها با استفاده از دستگاه GC-MS (با ستون DB-5 و دمای آغازین ۵۰ درجه سانتیگراد) شناسایی شدند. تمامی فرآیندهای اخلاقی این پژوهش، شامل گردآوری داده‌ها از منابع عمومی با رعایت حقوق ناشرین و همکاری با تعاونی زنبورداران گلستان، مازندران و استان فارس برای جمع‌آوری نمونه‌های بومی، مطابق با پروتکل‌های اخلاق زیستی انجام پذیرفت.